گزارش شماره 196 منتشر شد:

بررسی مسائل و مشکلات قانون مشاغل سخت و زیان آور به همراه پیشنهادات اصلاحی (متن پی دی اف)

مقدمه

موضوع بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان آور همواره یکی از مهمترین چالش های کسب و کارها و همچنین صندوق تامین اجتماعی در سالهای اخیر بوده است. پس از گذشت چندین سال از اجرای این قانون و آیین نامه آن و نمایان شدن مشکلات، اصلاح این قانون و آیین نامه آن در دستور بررسی کارشناسی فعالان اقتصادی قرار گرفته است و تقاضاهای مکرر بخش خصوصی جهت اصلاح قانون و بازنگری آئین نامه مربوطه همواره با برگزاری جلسات تدوین و تهیه پیش نویس آیین نامه های اصلاحی همراه بوده است. در آخرین نمونه از این دست، بیش از 5 سال از جلسات شورای گفت و گوی دولت و بخش خصوصی در اتاق بازرگانی ایران در خصوص اصلاح «آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور» میگذرد و اولین نشست آن در شهریورماه 1398 برگزار شد و در شهریور ماه سال 1401 بعد از مدتها کار کارشناسی و برگزاری جلسات مقرر شد تا مصوبات این شورا در قالب آیین نامه اصلاحی به دولت پیشنهاد شود. با مسکوت ماندن این مورد، در حال حاضر شورای عالی حفاظت از کار مشغول جهت بازنگری این آیین نامه است. در این راستا کانون عالی انجمنهای صنفی کارفرمایی ایران، در تاریخ 19 اردیبهشت ماه 1402 نشستی با حضور تشکلهای عضو کانون جهت بررسی تخصصی بررسی مسائل و آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور برگزار نمود تا مشکلات ناشی از اجرای این قانون و آیین نامه احصاء و جهت بررسی به شورای عالی حفاظت اعلام شود.

 مشکلات اجرایی و همچنین تفسیرهای متفاوت از قانون و آیین نامه، مشکلاتی را برای بنگاه­های اقتصادی و همچنین سازمان تامین اجتماعی و اشتغال و فرهنگ کار ایجاد کرده است. هدف اصلی قانون مشاغل سخت و زیان آور حفظ سلامتی نیروی کار بوده و این مهم از طریق ایمنی و استانداردسازی مشاغل و محیط کار در اصلاحات مربوط به ماده 76 قانون تامین اجتماعی پیشنهاد شد. اما این قانون به محلی برای بازنشستگی پیش از موعد و از دست رفتن منابع انسانی متخصص در بخش تولیدی تبدیل شد.

قانون کار مصوب سال 1369 نیازمند بازنگری و اصلاح است چرا که آن قانون پاسخگوی نیازهای قرن تازه نیست. مشاغل نو نیازمند کار حرفه ای است و باید بازتعریفی از روابط کار مطرح شود. در مورد مشاغل سخت و زیان آور نیز بسیاری از مشاغل تغییر کرده و مکانیزه شده اند و ضرورت تغییر قانون احساس میشود. اما این قانون باید با هدف صیانت از کار و ترویج فرهنگ کار اصلاح شود. اما تا زمانی که فضای سیاسی حاکم بر اصلاحات قانونهای مرتبط به حوزه کار و تامین اجتماعی تغییر نکند، امیدی به اصلاحات کارشناسی نخواهد بود. چرا که سرنوشت هر نوع پیشنهادی برای اصلاح قانون در مجلس شورای اسلامی مبهم خواهد بود و میتواند موانع جدیدی ایجاد نماید.

اعضای انجمن مدیران صنایع همواره مشکلات این قانون را جزو موانع تولید و کسب و کار خود معرفی میکنند و در جلسات کمیته های پیگیری مشکلات صنعت نیز نواقص و مشکلات ناشی قانون و آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور مطرح بوده است.

سوابق قانونی

بر اساس تبصره اولیه ماده 76 قانون تامین اجتماعی مصوب سال 1354، کسانی که در مناطق بد آب و هوا و کارهای سخت و زیان آور اشتغال داشته باشند با 20 سال متوالی یا 25 سال متناوب به شرط داشتن 55 سال می توانستند بازنشسته شوند. در سال 71 با اصلاح این تبصره، این شرط سنی برای آقایان، 50 سال و برای خانمها 45 سال در نظر گرفته شد. پیرو آن و در سال 1379 دولت وقت لایحه ای را برای اصلاح مجدد این تبصره تقدیم مجلس نمود که سن بازنشستگی در این مشاغل را به 45 سال برای آقایان و 40 سال برای خانمها کاهش داد. همچنین بر اساس این لایحه 2 درصد به نرخ حق بیمه مقرر در قانون تامین اجتماعی افزوده شد که پیشنهاد شد در صورت تقاضای مشمولان قانون، به طور یکجا یا به طور اقساطی توسط کارفرمایان پرداخت شود. اما این پیشنهادات در صحن علنی مجلس با تغییرات زیادی همراه شد، در خصوص شرط سنی بازنشستگی، با پیشنهاد یکی از نمایندگان شرط سنی حذف شد و بر آن اساس کسانی که 20 سال متوالی و یا 25 سال متناوب به کار سخت و زیان آور مشغول باشند می توانند بدون شرط سنی تقاضای بازنشستگی نمایند. همچنین افزایش نرخ حق بیمه تامین اجتماعی 4 درصد تصویب شد و مقرر شد بيمه شدگاني كه داراي سابقه پرداخت حق بيمه در كارهاي سخت و زيان‌آور به تاريخ قبل از تاريخ تصويب اين قانون باشند مي‏توانند با استفاده از مزاياي قانون درخواست بازنشستگي نمايند در اين صورت كارفرمايان مكلفند حق بيمه مربوطه و ميزان مستمري برقراري را و همچنين چهار درصد (4%) ميزان مستمري برقراري نسبت به سنوات قبل از قانون را يكجا به سازمان تأمين اجتماعي پرداخت نمايند.

شورای نگهبان با ایراد به شرط حذف شرط سنی، آن را مغایر با اصل 75 دانست و اعلام نمود با توجه به حذف شرط سني 45 سال براي مردان و 40 سال براي زنان مذكور در تبصره 2 ماده واحده لايحه دولت، از اين جهت كه در موارد دولتي شامل افرادي نيز مي‏شود كه با كمتر از حداقل شرط سني مذكور بازنشسته مي‏گردند مغاير اصل 75 قانون اساسي تشخيص داده شد. اصل 75 قانون اساسی اعلام میدارد: طرح‌های قانونی و پیشنهادها و اصلاحاتی که نمایندگان در خصوص لوایح قانونی عنوان می‌کنند و به تقلیل درآمد عمومی یا افزایش هزینه عمومی می‌انجامد، در صورتی قابل طرح در مجلس است که در آن طریق جبران کاهش درآمد یا تامین هزینه جدید نیز معلوم شده باشد. پس از ایراد شورای نگهبان و پافشاری نمایندگان مجلس به مصوبه خود، موضوع در مجمع تشخیص مصلحت ارجاع داده شد که مجمع نیز نظر نمایندگان مجلس را تصویب نمودند که تاکنون در حال اجرا است و مشکلات آن نمایان شده است.

علاوه بر موضوعات فوق، در مجلس بندی به این تبصره افزوده شد مبنی بر اینکه : كارفرمايان كليه كارگاه‏هاي مشمول قانون تأمين اجتماعي كه تمام يا برخي از مشاغل آنها حسب تشخيص مراجع ذي‏ربط سخت و زيان‌آور اعلام گرديده يا خواهند گرديد، مكلفند ظرف دو سال از تاريخ تصويب اين قانون نسبت به ايمن سازي عوامل شرايط محيط كار مطابق حد مجاز و استانداردهاي مشخص شده در قانون كار و آيين نامه‏هاي مربوطه و ساير قوانين موضوعه اقدام نمايند. هدف قانوگذار از این بند، بهبود محیط کارگاهی و برطرف کردن صفت سخت و زیان آوری بوده است. به این صورت که با ایمن سازی محیط کارگاه، رفته رفته کارگاه ها از فهرست کارگاه های سخت و زیان آور خارج شوند و در واقع افزایش 4 درصدی حق بیمه مشاغل سخت و زیان آور با هدف تشویق کارفرمایان به حذف سختی و زیان آور بودن کارگاه ها بوده و جریمه کردن محیط های سخت و زیان آور.

در جدول زیر مقایسه ای

مقایسه متن اولیه لایحه پیشنهادی دولت و خروجی مجلس قانونگذاری به عنوان قانون مشاغل سخت و زیان آور

مصوب مجلس و مجمع تشخیص در سال 1380	متن لایحه اولیه دولت در سال 79	مسائل و مشکلات
تبصره 2ـ الف ـ كارهاي سخت و زيان‌آور كارهايي است كه در آنها عوامل فيزيكي، شيميايي، مكانيكي و بيولوژيكي محيط كار، غيراستاندارد بوده و در اثر اشتغال كارگر تنشي به مراتب بالاتر از ظرفيت‏هاي طبيعي (جسمي و رواني) در وي ايجاد گردد كه نتيجه آن بيماري شغلي و عوارض ناشي از آن بوده و بتوان با بكارگيري تمهيدات فني، مهندسي، بهداشتي و ايمني و غيره صفت سخت و زيان‌آور بودن را از آن مشاغل كاهش يا حذف نمود. 1ـ كارفرمايان كليه كارگاه‏هاي مشمول قانون تأمين اجتماعي كه تمام يا برخي از مشاغل آنها حسب تشخيص مراجع ذي‏ربط سخت و زيان‌آور اعلام گرديده يا خواهند گرديد، مكلفند ظرف دو سال از تاريخ تصويب اين قانون نسبت به ايمن سازي عوامل شرايط محيط كار مطابق حد مجاز و استانداردهاي مشخص شده در قانون كار و آيين نامه‏هاي مربوطه و ساير قوانين موضوعه در اين زمينه اقدام نمايند. 2ـ كارفرمايان كارگاه‏هاي مشمول قانون تأمين اجتماعي مكلفند قبل از ارجاع كارهاي سخت و زيان‌آور به بيمه شدگان، ضمن انجام معاينات پزشكي آنان از لحاظ قابليت و استعداد جسماني متناسب با نوع كارهاي رجوع داده شده (موضوع ماده 90 قانون تأمين اجتماعي)، نسبت به انجام معاينات دوره‏اي آنان كه حداقل در هر سال نبايد كمتر از يك بار باشد، نيز به منظور آگاهي از روند سلامتي و تشخيص بهنگام بيماري و پيشگيري از فرسايش جسمي و روحي اقدام نمايند، وزارتخانه‏هاي بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و كار امور اجتماعي مكلفند تمهيدات لازم را در انجام اين بند توسط كارفرمايان اعمال نمايند. ب ـ حمايت‏ها 1ـ افرادي كه حداقل بيست سال متوالي و بيست و پنج سال متناوب در كارهاي سخت و زيان‌آور (مخل سلامت) اشتغال داشته باشند و در هر مورد حق بيمه مدت مزبور را به سازمان پرداخته باشند مي‏توانند تقاضاي مستمري بازنشستگي نمايند. هر سال سابقه پرداخت حق بيمه در كارهاي سخت و زيان‌آور يك و نيم سال محاسبه خواهد شد. 2ـ در صورتي كه بيمه شدگان موضوع اين تبصره قبل از رسيدن به سابقه مقرر در اين قانون دچار فرسايش جسمي و روحي ناشي از اشتغال در كارهاي سخت و زيان‌آور گردند با تأييد كميسيونهاي پزشكي (موضوع ماده 91 قانون تأمين اجتماعي) با هر ميزان سابقه خدمت از مزاياي مندرج در اين تبصره برخوردار خواهندشد. 3ـ در مورد ساير بيمه شدگان حداقل سابقه پرداخت حق بيمه براي استفاده از مستمري بازنشستگي از تاريخ تصويب اين قانون هر سال يك سال افزايش خواهديافت تا آنكه اين حداقل به بيست سال تمام برسد.  4ـ از تاريخ تصويب اين قانون جهت مشمولان اين تبصره، چهار درصد (4%) به نرخ حق بيمه مقرر در قانون تأمين اجتماعي افزوده خواهد شد كه آن هم در صورت تقاضاي مشمولان قانون، به طور يكجا يا به طور اقساطي توسط كارفرمايان پرداخت خواهد شد. 5ـ تشخيص مشاغل سخت و زيان‌آور و نحوه احراز توالي و تناوب اشتغال، نحوه تشخيص فرسايش جسمي و روحي و ساير موارد مطروحه در اين تبصره به موجب آيين نامه‏اي خواهد بود كه حداكثر ظرف چهار ماه توسط سازمان تأمين اجتماعي و وزارتخانه‏هاي كار و امور اجتماعي و بهداشت، درمان و آموزش پزشكي تهيه و به تصويب هيأت وزيران خواهد رسيد. 6ـ بيمه شدگاني كه داراي سابقه پرداخت حق بيمه در كارهاي سخت و زيان‌آور به تاريخ قبل از تاريخ تصويب اين قانون باشند مي‏توانند با استفاده از مزاياي اين قانون درخواست بازنشستگي نمايند در اين صورت با احراز شرايط توسط بيمه شده، كارفرمايان مربوطه مكلفند حق بيمه مربوطه و ميزان مستمري برقراري را تا احراز شرايط مدرج در تبصره (2) همچنين چهار درصد (4%) ميزان مستمري برقراري نسبت به سنوات قبل از تصويب اين قانون را يكجا به سازمان تأمين اجتماعي پرداخت نمايند	تبصره 2 – افرادی که حداقل 20 سال متوالی و 25 سال متناوب در مناطق بد آب و هوا کار کرده و یا آن که به کارهای سخت و زیان‌آور (‌مخل سلامتی)‌ اشتغال داشته باشند و در هر مورد حق بیمه مدت مزبور را به سازمان پرداخته باشند در صورتی که سن مردان 50 سال و سن زنان 45 سال تمام باشد ‌می‌توانند تقاضای مستمری بازنشستگی نمایند. هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان آور 1.5 سال محاسبه خواهد شد. 1- در صورتی که بیمه شدگان موضوع این تبصره قبل از رسیدن به سن مقرر یا کمتر از 20 سال سابقه خدمت دچار فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت و زیان آور گردند با تایید کمیسیونهای پزشکی (موضوع ماده 91 قانون تامین اجتماعی) با هر میزان سن و سابقه خدمت از مزایای مندرج در این تبصره برخوردار خواهند شد. (در مورد سایر بیمه شدگان حداقل سابقه پرداخت حق بیمه برای استفاده از مستمری بازنشستگی مشمولان قانون تامین اجتماعی 20 سال تمام خواهد بود. 2- از تاریخ تصویب این قانون جهت مشمولان این تبصره 2 درصد به نرخ حق بیمه مقرر در قانون تامین اجتماعی افزوده خواهد شد که آنهم در صورت تقاضای مشمولان قانون، به طور یکجا یا به طور اقساطی توسط کارفرمایان پرداخت خواهد شد. 3- تشخيص مشاغل سخت و زيان‌آور و نحوه احراز توالي و تناوب اشتغال، نحوه تشخيص فرسايش جسمي و روحي و ساير موارد مطروحه در اين تبصره به موجب آيين نامه‏اي خواهد بود كه حداكثر ظرف چهار ماه توسط سازمان تأمين اجتماعي و وزارتخانه‏هاي كار و امور اجتماعي و بهداشت، درمان و آموزش پزشكي تهيه و به تصويب هيأت وزيران خواهد رسيد.	این بند در مجلس اضافه گردید که عملا این اصلاح کارگاهی انجام نمیشود چرا که کمیته های مربوطه بازدید دوره ای انجام نمی دهند و سخت و زیان آور بودن بسیاری از مشاغل تا قبل از شکایت کارگر محرز نمیشود تا اصلاحی صورت گیرد.  علاوه بر این در خصوص مهلت تعیین شده در این بند، در قانون کار و آیین نامه های مرتبط چنین استانداری وجود ندارد. · معاینات پزشکی پیش بینی شده در این بندبه رغم گذشت بیش از 20 سال هنوز بصورت جدی عملیاتی نشده است. در خصوص حذف شرط سنی برای بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان آور نیز میتوانست شرط سنی برقرار باشد اما کارگر در ادامه مسیر شغلی خود در کاری غیر از سخت و زیان آور مشغول شود و بعد از رسیدن به سن تعیین شده بازنشسته شود. چرا که بازنشستگان مطابق این قانون در سن جوانی هستند و بلافاصله بعد از بازنشستگی وارد بازار کار خواهند شد و جای شاغلین جدید را خواهند گرفت. این موضوع در قانون بیمه تامین اجتماعی اخلال ایجاد میکند چرا که اولا سنوات پرداختی کاهش می یابد و همچنین مبالغ پرداختی به صندوق کاهش خواهد یافت. در خصوص این بند، فعالیتهای با ماهیت زیان آوری در خود قانون احضاء شود و فرسایش جسمی و روحی ذکر شده در بند 5 در این قسمت حذف شود. بند 6 در بررسی مجلس به این قانون اضافه گردید. آنچه در این بند مطرح میشود عطف به ماسبق شدن این قانون است. این بند باعث گردید که کسانی که در گذشته هم بوده اند توانستند از مزایای این قانون برخوردار شوند و کارفرمایان نیز مکلف شدند علاوه بر حق بیمه مربوطه و میزان مستمری، 4 درصد نیز مستمری برقراری نسبت به سنوات قبل از تصویب این قانون را یکجا به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نمایند.

الف- مسائل و مشکلات قانون مشاغل سخت و زیان آور و آیین نامه مربوطه

از تاریخ اجرای قانون مشاغل سخت و زیان­آور مشکلات گوناگونی بروز یافته است. عملکرد ضعیف کمیته­های تشخیص کارهای سخت و زیان­آور، مشکلات بسیاری را به وجود آورده به طوری که نیروهای ماهر و متخصص از بدنه تولید و صنعت جدا شده اند و بار مالی فراوانی بر کارفرمایان به وجود آمده و در آخر به لحاظ برخورداری تعداد بسیار زیادی از کارگران از حمایت­های قانون مذکور هزینه هنگفتی برای سازمان تامین اجتماعی صورت گرفته است. در ادامه به برخی از این مشکلات اشاره شده است:

• افزایش هزینه بنگاه های اقتصادی و سازمان تامین اجتماعی

در حال حاضر هنگام بازنشسته كردن كارگراني كه در مشاغل سخت و زيان‌آور فعاليت مي‌كنند و براي سال‌هاي قبل از تصويب قانون، كارگر در آن مشاغل فعال بوده است، به موجب اجزاء 4 و 6 بند (ب) قانون فوق درخواست 4 درصد حق بيمه و سنوات سالهای قبل را به همراه جرايم آن مطالبه مي‌كنند كه نه تنها موجب افزایش هزینه بنگاه های اقتصادی می شود بلکه هزینه سازمان تامین اجتماعی نیز برای پرداخت مستمری آنها افزایش پیدا کرده است.

• عطف به ما سبق شدن قانون در پرداخت حق بیمه مشاغل سخت و زیان آور توسط کارفرما

با اجرایی شدن قانون مشاغل سخت و زیان آور از سال 1380 ، برای مدت سوابق اشتغال قبل از قانون فوق، اعلامیه های تامین اجتماعی شامل 4 درصد مستمری و 4 درصد حق بیمه صادر میگردد یعنی برای دوره های قبل از اجرایی شدن قانون (قبل از سال 1380) 4 درصد حق بیمه و مستمری مطالبه میشود که این امر یعنی عطف به ماسبق کردن قانون که موجب تحمیل هزینه های گزاف برای شرکتها گردیده است.

• احراز شرایط سخت و زیان آوری

مشاغل سخت و زیان آور در هر واحد تولیدی بایستی با توجه به سوابق و بررسی شرایط کار و بازدید توسط کارشناسان مطلع و ذیربط تعیین شود و سپس حکم شغل سخت و زیان آور احراز شود. تعیین سخت و زیان آور بودن شغل یا مشاغل بر اساس بررسی سوابق و شرایط محیط کار و توسط کمیته کارشناسان موضوع ماده (2) آیین نامه و متعاقباً کمیته استانی مربوطه مشخص می شود و در مورد کارگاه هایی که دیگر وجود ندارند و یا دچار تغییر شده اند مبهم است. همچنین در مورد مشمولاني كه شاغل نيستند و كارفرمايي ندارند و در سنوات قبل بازنشسته شده‎‌‎‏ اند موضوعيت پيدا نمی كند.

• به موجب این قانون، کارفرمایان موظف هستند، ظرف دو سال، کارگاه خود را استانداردسازی کنند. صاحبان کارگاه‌های جدیدالتاسیس نیز باید گواهی استاندارد و ایمنی را دارا باشند. این بخش از قانون را نهادهای متولی، اجرایی نکرده اند. در صورتی که هدف قانون گذار حفظ و سلامتی نیروهای کار و همچنین رفع صفت سخت و زیان­آور و یا استانداردسازی محیط کار و کاهش ساعت کار مطابق ماده 52 قانون کار بوده است.

با بررسی مشروح مذاکرات نمایندگان مجلس در هنگام تصویب این قانون و پرداختن به موضوع مشاغل سخت و زیان آور، بیشتر مباحث پیرامون مشاغلی بوده است که ماهیتا سخت و زیان آور هستند از جمله کار در معدن و یا کار با مواد شیمیایی: به عنوان مثال اظهارنظر یکی از نمایندگان هنگام دفاع از لایحه در مجلس به شرح زیر است: اینها در کارهایی مشغول هستند که که ریه آنها، دستگاه های تنفسی و شریانهای جسمی شان دچار مشکلات عدیده ای میشود که وقتی بیست سال کار می کنند ادامه حیاتشان واقعا با مشکل روبروست، بقیه عمرشان را هم مرتب باید درمان کنند، گاهی با سرب، گاهی با مواد آتش زای خاص، گاهی با معادنی که کلیه شریانهای آنها را دچار اختلال خواهد کرد و دستگاه های تنفسی آنها را از کار می اندازد. (مشروح مذاکرات مجلس، دوره ششم، اجلاسیه اول جلسه 83 بهمن سال 1379) به همین دلیل بیشتر موضوعات مطرح شده در حمایت از کارگران شاغل در این حرفه ها مربوط به مشاغل گروه ب بوده و کارگاه های گروه الف ملزم به برطرف کردن صفت سخت و زیان آوری هستند.

• عدم ابلاغ و اعلام مشاغل سخت و زیان آور به کارفرمایان از سوی کمیته های بدوی و تجدیدنظر شورای عالی حفاظت فنی

بر اساس ماده (3) آیین نامه کارفرمایان کارگاههای دایر که تمام یا برخی از مشاغل آنها سخت و زیان‌آور شناخته شده یا می‌شود مکلفند ظرف دو سال نسبت به ایمن‌سازی عوامل و شرایط محیط کار مطابق حد مجاز و استانداردهای مشخص‌شده در قانون کار و آیین‌نامه‌های مربوط (مصوب شورای‌عالی حفاظت فنی) و سایر قوانین موضوعه در این زمینه اقدام و صفت سخت و زیان‌آوری مشاغل را حذف نمایند. در این خصوص مشکلاتی از قبیل: عدم ابلاغ و اعلام مشاغل سخت و زیان آور به کارفرمایان از سوی کمیته های بدوی و تجدیدنظر شورای عالی حفاظت فنی، عدم حضور نمایندگان کارفرمایان در کمیته های بدوی و تجدیدنظر رسیدگی به سخت و زیان آور بودن مشاغل و صدور رای بدون حضور کارفرما و…. وجود دارد. علاوه بر این تکلیف فوق مربوط به کارگاه های دایر و پس از تصویب آیین نامه است و در مورد کارگاه هایی که دیگر وجود ندارند و یا دچار تغییر شده اند مبهم است.

• عدم توجه شرکت های اندازه گیری به بحث استمرار در مشاغل سخت و زیان آور و نیاز نظارت کارفرمایان بر اندازه گیری عوامل زیان آور در محیط کار.

• محدود بودن شرکت های اندازه گیری کننده عوامل زیان آور محیط کار (خدمات بهداشتی _حرفه ای دارای مجوز از مرکز بهداشت)

• علی رغم تاکید تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی مصوب سال 1385 هیات وزیران در خصوص اندازه گیری آلاینده های محیط کار بر اساس استانداردهای مصوب مراجع ذیصلاح، اغلب کمیته ها به صورت استنباطی و غیر کارشناسی و غیر مستند تصمیم گیری می کنند.

• در صورتی که کارگاه های فعال در سنوات قبل از تصویب قانون با خلا قانونی در این خصوص مواجه بوده اند و در مورد کارگاه های غیر دایر و مشمولان بدون کارفرما، نه تنها امکان اصلاح شرایط شغل وجود ندارد بلکه امکان بررسی و احراز شرایط نیز امکانپذیر نیست و بسیاری از کارگران با طرح شکایت از کارگاه های غیر دایر مشکلاتی را برای کارفرمایان ایجاد می نمایند.

• در خصوص گروه بندی مشاغل و اعلام 18 گروه شغلی تحت عنوان مشاغل سخت و زیان آور، این مشاغل باید پس از دو سال از تصویب قانون از دایره مشاغل سخت خارج می‌شدند که تاکنون چنین نشده است. همچنین به موجب ماده 1 آیین‌نامه اجرایی این قانون در خصوص گروه بندی مشاغل سخت و زیان آور، تفاوتی در بازنشستگی دو گروه شغلی الف و ب وجود ندارد.

• صیانت از کار یا صیانت کارگر و کارفرما؟

هدف از قوانین و مقررات کار و تامین اجتماعی باید صیانت از کار باشد. اصلاحات ماده 76 قانون تامین اجتماعی با هدف صیانت از کارگر بوده است که این هدف نیز محقق نشده است چرا که در این صورت کارگر در مشاغل سخت و زیان آور نباید بیش از 36 ساعت در هفته کار کند و اضافه کاری در این مشاغل نیز ممنوع است و بعد از بازنشستگی نیز نباید مجدد شغل دیگری داشته باشد. اما در حال حاضر کارگری 30 سال خدمت میکند و هفته ای 44 ساعت نیز کار کرده است، اضافه کار نیز انجام داده است، شغل او سخت و زیان آور تشخیص داده میشود….در حالی که باید 20 سال کار میکرده است، بدون اضافه کار و با ساعات کاری کمتر.

• از دست رفتن نیروهای ماهر و ورزیده با ۲۰ سال سابقه

از زمان تصویب این قانون تاکنون تعداد  بسیار زیادی از نیروهای متخصص و ساده به ظاهر از بدنه تولید و صنعت خارج شده و مستمری­بگیر سازمان تامین اجتماعی شده­اند در صورتی­که اکثریت این نیروها مجدداً به طرق مختلف در بنگاه­های اقتصادی مشغول بکار میشوند.

• پرداخت مبالغ تعیین شده بر اساس نرخ روز

بسیاری از شرکت های پیمانکاری که قراردادشان در سالهای قبل به پایان رسیده، بایستی طبق تعرفه های به روز شده هزینه تامین اجتماعی را بپردازند. هزینه های تامین اجتماعی برای کارفرمایان در مشاغل تایید شده سخت و زیان آور به قیمت روز محاسبه میشود و کارفرمایان موظف هستند کلیه این هزینه ها را به طور یکجا و در مدت کوتاهی به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نمایند.

• سیاسی شدن موضوع تشخیص مشاغل سخت و زیان آور

دولتها و مجالس به دلیل پایگاه رای تمایلی به حل و فصل موضوعات مربوط به قوانین حوزه کار ندارند.

کمیت های استانی بررسی موضوع مشاغل سخت و زیان آور به دلیل اختیارات وسیع که دارند، باعث شده است تا بسیاری از درخواستهای مشاغل سخت و زیان آور را تایید کنند و بررسی کارشناسی و فنی پیرامون درخواستها مطرح نمیشود و کارفرمایان نیز در این زمینه فعال عمل نمی کنند. کمیته ها سلیقه ای عمل می کنند و اعضای کمیته ها برای کارگاهی که ندیده اند رای صادر می کنند

ب- راهکارها و پیشنهادات

بسیاری از مشاغل سخت هستند اما نمی­توان به همه آن­ها زیان­آور اطلاق نمود. به عبارت دیگر چنانچه کاری سخت بود می­توان با کم کردن ساعت کار امکان تجدید قوا به نیروی کار داد. لذا در قانون مورد بحث و مقررات تکمیلی آن به سخت و زیان­آور اشاره شده یعنی استنباط این است که هر دو مورد باید با هم دیده شود. از این رو باید به ماده 52 قانون کار و فصل چهارم قانون کار در خصوص بهداشت و ایمنی کار توجه کافی صورت گیرد و در راستای رفع صفت سخت و زیان آوری اقدام نمود.

آنچه در سنوات گذشته تقریباً توجه کافی و لازم به آن نشده است اندازه­گیری بوده که ضروری است به نحوی از انحا در اصلاحیه آورده شود و تعریف سخت و زیان­آور، درجه­بندی آن­ها و نسبت سختی مشاغل هم معین گردد. همچین ضروری است در این اصلاحیه تاکید شود این قانون از زمان تصویب به بعد لازم الاجرا است و عطف به ما سبق نخواهد شد.

در ادامه به برخی از راهکارها و پیشنهادات اصلاحی جهت اصلاح قانون و آیین نامه اشاره شده است.

توجه به حفاظت و بهداشت کار به عنوان هدف اصلی قانون مشاغل سخت و زیان آور

با ملاحظه مقررات درج شده در قانون کار در مورد کارهای سخت و زیان­آور چنین استنباط می­شود مهم­ترین نیت قانون­گذار حفظ و سلامتی نیروی کار بوده است. به همین خاطر بر کم شدن ساعت کار و استفاده بیشتر از مرخصی استحقاقی و رفع مشکلات ناشی از ماشین­آلات و ابزار کار (استاندارد شدن آن­ها) و اعمال مقررات بهداشتی (که معمولاً دربرگیرنده محیط کار نیز می­باشد) تاکید شده است. به عبارت دیگر چنانچه نهادهای مشمول (وزارت کار، وزارت صنعت، سازمان استاندارد و …) به درستی و با دقت فصل چهارم قانون کار در خصوص «حفاظت و بهداشت کار» را رعایت نمایند و زیرساخت­های لازم را قبل از بهره­برداری کارگاه انجام دهند بسیاری از مشاغلی که طی سنوات اخیر مشمول قانون به اصطلاح «سخت و زیان­آور » شده­اند مشمول نخواهند شد.

در قانون مشاغل سخت و زیان آور تمهیدات متعددی برای اصلاح و بازنگری ویژگی‌های سخت و زیان‌آور بودن کارها پیش‌بینی شده است که هیچ کدام از آنها به صورت جدی و مؤثر اجرایی نمی‌شود و تنها بازنشستگی پیش از موعد است که به اجرا درمی‌آید.

اراده قانونگذار در این موضوع، حذف عوامل زیان‌آور از محیط کار بوده است و شرایط محیط کار با اجرای تکالیف این قانون باید به سمتی می‌رفت که محیط کار عاری از عوامل مخل سلامتی نیروی انسانی کار می‌شد.  باید کارفرمایان به سمت اصلاح موارد مربوط به سختی کار در کارگاه‌های فعال حرکت کنند تا تعداد افراد بازنشسته براساس این قانون کاهش یابد. با انجام این اقدامات می‌توان از برخی بازنشستگی‌های پیش از موعد در تأمین اجتماعی جلوگیری کرد و در کاهش مصارف سازمان نیز تأثیر خواهد داشت

لحاظ شدن شرط سنی برای بازنشستگی پیش از موعد به ویژه قانون مشاغل سخت و زیان‌آور

اکنون ۷۰ درصد بازنشستگی‌های پیش از موعد را بازنشستگی افراد شاغل در بخش مشاغل سخت و زیان‌آور تشکیل می‌دهند و سایر گروهای مشمول این قانون ۳۰ درصد دیگر بازنشستگان پیش از موعد سازمان را شامل می‌شوند.

نداشتن شرط سنی یکی از دلایل افزایش تعداد بازنشستگان پیش از موعد به ویژه در بخش مشاغل سخت و زیان‌آور است.

این موضوع باعث شده بازنشستگی بدون شرط سنی افرادی با ۲۰ سال سابقه کار در مشاغل سخت و زیان‌آور، منجر به بازنشستگی افراد در سنین حدود ۴۰ سال و حتی کمتر از ۴۰ شود که این اتفاق هم پایداری صندوق‌های بازنشستگی را تهدید می‌کند و با هیچ منطق بیمه‌ای سازگار نیست.

در قانون مشاغل سخت و زیان‌آور باید شرط سنی ۵۰ سال لحاظ شود تا دیگر برخی افراد با سنین بسیار پایین امکان استفاده از این قانون را نداشته باشند.

امکان احصا مشاغل سخت و زیان­ آور در زمان اشتغال و گواهی سالانه ارزیابی کارگاه

در حال حاضر تشخیص سخت و زیان آور بودن مشاغل در زمان بازنشستگی صورت می گیرد و بسیاری از کارفرمایان تا قبل از اینکه کارگری طرح شکایت نکرده باشد از سختی وزیان آور بودن کارگاه خود مطلع نیستند. لازم است کمیته های ماده 52 و 18 قانون کار فعال شود تا بصورت سالانه کارگاه ها مورد بازرسی قرار گرفته و صفت سخت و زیان آوری برای کارگاه ها مورد بررسی قرار گیرد. و در پایان هر سال مشخص شود که بخشهای مختلف یک کارگاه میزان آلایندگی آنها برای اساس گواهی سالانه ارزیابی شود و کمیته های مربوطه بدون اندازه گیری حق تصمیم گیری نداشته باشند.

در حال حاضر به موجب ماده 87 قانون کار اشخاص حقیقی و حقوقی که بخواهند کارگاه جدیدی احداث نمایند و یا کارگاه های موجود را توسعه دهند مکلف اند بدواً برنامه کار و نقشه های ساختمانی و طرح­های مورد نظر را از لحاظ پیش­بینی در امر حفاظت فنی و بهداشت کار برای اظهارنظر و تایید به وزارت کار و امور اجتماعی ارسال دارند و بهره­برداری از کارگاه­های مزبور منوط به رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی خواهد بود. همچنین در دیگر مواد فصل چهارم قانون کار «حفاظت و بهداشت کار» به طور کامل احصاء شده و مشخصا وظایف کارفرمایان، دولت و کارگران برای رعایت مسائل ایمنی و بهداشتی تعیین گردیده است.

توجه به این موارد سبب میشود تا کارفرمایان بتوانند نسبت به رفع آلاینده ها و پاک کردن محیط کارگاه اقدام کنند. این امر به این دلیل است تا کارفرمایی بعد از گذشت 20 سال دفعتا متوجه نشود که مشمول سخت و زیان آور شده است و مجبور به پرداخت مبلغی به صورت یک جا و به نرخ روز شود. اگر گواهی سالانه ارزیابی کارگاه ارائه شود در پایان هر سال با مشخص شدن عناوین مشاغل سخت و زیان آور، مبالغ مربوط به پرداخت حق بیمه نیز در آن سال تسویه میشود.

پرداخت حق بیمه مشاغل سخت و زیان آور به صورت ماهانه

در خصوص مشاغل گروه ب که ماهیتا سخت و زیان آور هستند این امر اجرایی شود و در زمان اشتغال کارگر این مبالغ به صورت ماهانه پرداخت شود.

در خصوص مشاغل گروه الف، ایراد این است که شغلی بعد از گذشت بیست سال چگونه سخت و زیان آور بودن آن احراز میشود، ممکن است کارگاهی در بیست سال پیش طور دیگری اداره می شده است. وقتی امکان بازرسی از کارگاه در شرایط شغلی بیست سال پیش امکانذیر نیست چطور رای به سخت و زیان آور بودن می دهند؟ وقتی کارفرمایی نداند که کارگاهی سخت و زیان آور است چگونه میتواند اصلاحی انجام دهد؟

همانطور که در بالا ذکر شد اگر شرایطی فراهم شود که سخت و زیان آور بودن مشاغل در زمان اجرا مشخص شود و کارگاه ها گواهی سالانه حفاظت دریافت نمایند میتوان شرایطی را پیش بینی نمود تا حق بیمه مشاغل سخت و زیان آور را به صورت ماهانه پرداخت نمود.

سطح بندی مشاغل سخت و زیان آور

در حال حاضر کلیه ضرایب در تمام گروه ها یکسان است و ضرایت باید تغییر کند. به عنوان مثال مشاغل گروه ب که ماهیتا سخت و زیان آور هستند با همان ضریب 1.5 محاسبه شود. یعنی هر یک سال کار ، یک سال و نیم سابقه کار در نظر گرفته شود، و به ترتیب سطوح شغلی دیگر بسته به میزان سخت و زیان آور بودن ضرایب پایین تری داشته باشند که این امر مستلزم اصلاح قانون است. در کمیسیون همه کارگران با ضریب یک و نیم بازنشسته میشوند. بطور مثال کارگری با سابقه ۲۰ سال و در نظر گرفتن ضریب یک و نیم ، بازنشسته میشود که غیر منصفانه است. یعنی کارگری که در عمق ۴۰۰ متری زمین کار میکند با یک کارگر ساده نانوایی یکسان محاسبه میشوند. بهتر است در بحث مشاغل سخت و زیان آور ضرایب متعددی برای مشاغل در نظر گرفته شود، به عنوان مثال ضریب یک و نیم برای معادن، ضریب یک و چهار دهم برای مشاغل در ارتفاع و یک و دو دهم برای مشاغلی مانند نانوایان و کارهای عادی و .. تعریف شود.

تصمیم گیری کمیته بررسی کارهای سخت و زیان آور  بر اساس گزارش های فنی و تخصصی

دستگاه های مختلف اندازه گیری یا کالیبراسیون در زمینه‌ی صدا سنجی و یا نور سنجی و یا هر پارامتر کنترلی دیگری دارای میزان خطای مجاز استاندارد هستند و در کمیته بررسی کارهای سخت و زیان آور حتی با دو دهم اضافه صدای مجاز 85دسیبل در یک ایستگاه کاری در واحد تولیدی که حداقل یکصد ایستگاه کاری در تولید دارد تمام واحد را حتی با زمینه‌ی کارگر ساده مشمول مینماید .

متاسفانه نتیجه‌ی این عمل چه خواهد بود کارگر ساده بدلیل عدم تامین مخارج زندگی با 20سال سابقه و سی روز حقوق بازنشستگی وارد بازار سیاه کار شده وحق بیمه‌ای بسازمان نخواهد پرداخت و کارفرمایان که تعهد در حفظ اشتغال او بمدت ده سال دیگر و پرداخت حق بیمه بسازمان داشتند با یک جریمه نقدی از این تعهد خلاصی یافته و پرداخت حقوق بازنشستگی برقرار شده که با یک محاسبه ساده صندوق تأمین اجتماعی که مربوط به همه بیمه شدگان می‌باشد با قطع دریافتی وشروع پرداخت برای بیمه شدگانی که با چهل سال سن بازنشسته شده و انشالله برای چهل سال دیگر مستمری قانونی خودرا با افزایش سنواتی دریافت خواهند فرمود چه وضعی پیدا خواهد کرد.

اجرای مصوبه شورای عالی کار و شورای عالی حفاظت 23 مورد

این مصوبه اجرایی شود نیازی به هیچ آیین نامه دیگری نیست و این ها مشاغلی هستند که نیاز به آلاینده سنجی ندارند.

تقسیم حق بیمه پرداختی میان کارفرما، دولت و کارگر

در مباحث مجلس توجهی به این امر نشده است که محیطی مانند یک معدن را چگونه میتوان حالت سخت و زیان آوری آن را حذف کرد که 4 درصد اضافه پرداختی کارفرما کاهش یابد؟ در این مشاغل میتوان پیشنهاد داد که 4 درصد حق بیمه مشاغل گروه ب بین دولت، کارفرما و کارگر تقسیم شود. و در مورد مشاغل گروه الف، 4 درصد را کارفرما موظف به پرداخت باشد تا انگیزه ای باشد تا صفت سخت و زیان آوری را حذف نماید و از پرداخت این 4 درصد معاف شود.

ج- توصیه به کارفرمایان

سخت و زیان آوری در حوزه پیمان

آیا مسئولیت بهسازی در محیط های کاری مربوط به کارفرما است یا پیمانکاران؟ اگر پیمانکاران صرفا تامین کننده نیروی انسانی باشند مسئولیت با کارفرمای اصلی است. بر اساس مصوبه بهمن ماه 1401، پرداخت 4 درصد باید در قراردادهای پیمانکاری دیده شود که اگر کاری سخت و زیان آور شناخته شد، پرداخت شود.

لزوم آشنایی با قوانین و مقررات

کارفرمایان باید قانون را رعایت کنند. در غیر این صورت در دیوان عدالت اداری محکوم خواهند شد. (عواملی از قبیل دریافت اقرارنامه محضری از کارگار، دریافت اسناد مالی از کارگر، تمدید قراردادهای یک ماهه برای مددت طولانی، معرفی کردن کارگر به عنوان شریک شرکت و …)

کارفرمایان باید نیروی کار خود را هر سال آزمایش نمایند و در قبل از استخدام نیز گواهی سلامت را دریافت کنند تا کارگر نتواند خسارت و از کار افتادگی ناشی از کار را درخواست کند.

از تاریخ تصویب آیین نامه ۲ سال به کارفرمایان فرصت داده شده برای اصلاح محیط کار اقدام کنند تا از شمول گروه الف بیرون بیایند، اقدامی از طرف کارفرمایان صورت نگرفته است.

به موجب ماده 52 قانون کار در کارهای «سخت و زیان­آور» و زیرزمینی ساعات کار نباید از 6 ساعت در روز و 36 ساعت در هفته تجاوز نماید. در صورت رعایت نکردن این موارد کارفرمایان جریمه خواهند شد.

لزوم اعلام نظر کارشناسی و در دقیق در پرونده ها

کارفرمایان باید از ظرفیت حضور نمایندگان کارفرمایان در شورای عالی کار و شورای عالی حفاظت فنی نمایندگان استفاده نمایند. نماینده کارفرما در شوراهای حل اختلاف، نظر مخالف خود را به صورت کارشناسی و دقیق ضمیمه پرونده نمایند و زیر امضای خود تاکید نمایند که با این نظر مخالف هستند. این موضوع باعث میشود تا نظر کارفرما و گزارشهای دفاعی آنها در دادگاه های تجدیدنظر و دیوان عدالت اداری دیده شود. چرا که هنگام بررسی پرونده ها دد دیوان عدالت اداری، هرآنچه در پرونده ها وجود دارد بررسی میشود و بر اساس آن تصمیم گیری خواهد شد.

لزوم دریافت گواهی بازرسی سالانه

همانطور که در مبحث مربوط به گواهی بازرسی سالانه کارگاه ها مطرح شد، در خصوص تاسیس کارگاه و ورود ماشین آلات نیز کارفرمایان باید تایید بازرسی را داشته باشند و در صورت وجود مشکل باید اعلام نماید مطابق قانون، ظرف دو سال مشکلات را برطرف خواهند نمود.