گزارش کمیسیون صادرات اتاق ایران نشان می‌دهد
در نتیجه بیشترین سهم در سبد صادراتی ایران متعلق به سایر کالاها با سهم ارزشی بیش از ۵۷ درصد بوده و پس از آن پتروشیمی با سهم ارزشی نزدیک به ۳۲ درصد قرار گرفته است. همچنین بررسی داده‌های منتشر شده از سوی کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران حاکی از آن است که تمرکز جغرافیایی صادرات همچنان بالاست و گرایش به سمت کشورهای منطقه در حال افزایش است. کشورهای چین، عراق، امارات، افغانستان و کره‌جنوبی در صدر شرکای تجاری قرار دارند. این ۵ کشور ۶۷ درصد صادرات کشور را در اختیار دارند. همان‌طور که انتظار می‌رفت سهم کشورهای پیرامونی در حال افزایش است؛ به‌طوری که سهم ۱۴ کشور همسایه از ۵۰ درصد در سال ۹۶ به ۳/ ۵۴ درصد در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته است. این در حالی است که با وجود کاهش صادرات غیرنفتی کل کشور (۷/ ۵ درصد)، افزایش صادرات به کشورهای همسایه ۵/ ۲ درصد بوده است.
در سال ۱۳۹۷ تجارت کل کشور بالغ بر ۸۷ میلیارد دلار شد که در مقایسه با سال پیش ۴/ ۱۴ درصد کاهش نشان می‌دهد. این کاهش عمدتا از ناحیه واردات بوده است. در سال ۱۳۹۷ ارزش صادرات غیرنفتی ۳/ ۴۴ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش ۷/ ۵ درصدی در ارزش و ۸/ ۱۱ درصدی در وزن را تجربه کرده است. در مقابل ارزش واردات در همین مدت ۶/ ۴۲ میلیارد دلار بود که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کاهش ارزش ۷۵/ ۲۱ درصدی و کاهش وزن به میزان ۵۳/ ۱۷ درصدی داشته است. مقایسه آمار صادرات و واردات حاکی از مازاد تراز تجاری معادل ۱۶۹۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ است که نسبت به سال قبل به جهت کاهش شدید واردات، افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد. اما در سبد صادراتی، کالاهای برتر صادراتی و جغرافیای صادراتی در مدت زمان مورد بررسی چه تغییرات و دگرگونی‌هایی رخ داده است؟ در گزارش تحلیلی پیش‌رو که توسط کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران ارائه و از سوی حسن ولی بیگی تهیه شده است به این سوالات پاسخ داده شده که در ادامه می‌خوانید.
سبد صادراتی
آمار تجارت خارجی کشور در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد سهم کالاهای پایه نفتی در سبد صادراتی کشور در حال کاهش بوده و تغییری در این سبد در حال وقوع است. شاهد این موضوع نیز کاهش سهم صادرات میعانات گازی است که در سال ۹۷ نسبت به مدت مشابه سال ماقبل، به لحاظ ارزشی افت نزدیک به ۳۰ درصدی را تجربه کرده است. در نتیجه بیشترین سهم در سبد صادراتی ایران متعلق به سایر کالاها با سهم ارزشی بیش از ۵۷ درصد بوده و پس از آن پتروشیمی با سهم ارزشی نزدیک به ۳۲ درصد قرار دارد.
در ترکیب سبد صادراتی در سال ۹۷ با وجود کاهش ۳۰ درصدی میعانات گازی، هنوز این محصول بالاترین رتبه صادرات را با ۴۹۳۵ میلیون دلار (سهم ۴/ ۱۱ درصد) در اختیار دارد. ارزش واحد این محصول همچنان ۵۲۱ دلار در هر تن است. محصولات پتروشیمی نیز در سال ۱۳۹۷، به میزان ۱۴۱۵۰ میلیون دلار (با سهم ۹۳/ ۳۱ درصد) صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۲/ ۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. مقایسه آمار ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ نشان می‌دهد ارزش واحد صادرات این گروه ۱۲ درصد افزایش داشته است. صادرات سایر کالاها (صنعتی و کشاورزی، فرش و صنایع دستی) در ۱۳۹۷، معادل ۲۵۲۲۵ میلیون دلار (سهم ۹۳/ ۵۶ درصد) بود که کاهش رشد ۸۲/ ۰ درصدی را تجربه کرده است. ارزش واحد این گروه محصولات در سال ۱۳۹۶ معادل ۳۳۳ دلار بود که در سال ۱۳۹۷ به ۳۴۳ دلار افزایش یافته است (۰/ ۳ درصد).
کالاهای برتر صادراتی
یکی از چالش‌های عمده ترکیب کالاهای صادراتی کشور، سهم محدود کالاهای صنعتی با ارزش افزوده بالا است. با مروری بر ۱۵ قلم عمده صادراتی کشور در سال ۱۳۹۷، این نکته قابل مشاهده است که کالاهای صادراتی کشور عمدتا «منبع محور» هستند. ارزش صادرات پنج قلم اول صادرات کشور ۱۷/ ۲۰ میلیارد دلار است که سهمی معادل ۵۲/ ۴۵ درصد کل صادرات غیرنفتی است. اولین قلم آن که میعانات گازی است با کاهش صادرات ۱۲/ ۳۰ درصدی مواجه شده است.
جغرافیای صادراتی
بررسی‌ها نشان می‌دهد پنج کشور اول حدود ۹/ ۶۶ درصد و ۱۰ کشور ۱/ ۸۳ درصد صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌اند. نکته مهم تمرکز بیشتر سه کشور اول است، به‌طوری‌که سهم چین، عراق و امارات از صادرات غیرنفتی ۹۶ معادل ۵/ ۴۷ درصد بوده که در سال ۹۷ به ۵/ ۵۴ درصد رسیده است. عمده این تغییر به افزایش سهم عراق برمی‌گردد. در میان ۱۰ شریک تجاری اول عراق، پاکستان، اندونزی و عمان با رشدهای دو رقمی مواجه بودند. تغییر دیگری که در شرکای تجاری دیده می‌شود چرخش شرکا به سمت کشورهای پیرامونی است. سهم کشورهای همسایه از ۵۰ درصد سال ۱۳۹۶ به ۳/ ۵۴ درصد در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته است که سهم عراق در این افزایش بسیار چشمگیر بوده است. افزایش صادرات به عراق با وجود لغو پیمان‌سپاری همچنان رو به صعود و بازار افغانستان با کندی رشد صادرات مواجه است. با وجود حمایت‌های ترکیه در قبال زیاده‌خواهی‌های آمریکا، سهم این کشور نزدیک به ۳ درصد کاهش یافته است. در این میان صادرات به امارات، قطر، ترکمنستان، روسیه، ارمنستان و قزاقستان کاهش یافته است. نکته مهم دیگر اختلاف‌های شدید ارزش واحد صادرات در کشورهای همسایه است. به‌عنوان مثال ارزش واحد صادرات به کویت ۶۸ دلار در هر تن است. دلیل آن صادرات سیمان، حیوانات زنده، محصولات کشاورزی عمدتا خام و… است که در زمره کالاهای با ارزش افزوده پایین است. در بازار قطر نیز با چنین وضعیتی مواجه هستیم. در این میان، بحرین با ۱۴۰۹ دلار در هر تن بالاترین ارزش واحد صادرات را دارد. (بیش از سه برابر متوسط کل کشور). از جمله محصولات صادراتی به قطر زعفران (۳/ ۱ میلیون دلار) است.
چند نکته
اما در آمارهای تجاری کشور چند نکته قابل توجه است. براساس اطلاعات منتشره گمرک، ارزش هر تن کالای صادراتی در سال ۱۳۹۷ معادل ۳۷۸ دلار بوده که در مقایسه با مدت زمان سال پیش ۷ درصد افزایش را نشان می‌دهد. این در حالی است که ارزش هر تن کالای صادراتی کشور در سال ۱۳۹۶ تنها ۳۵۴ دلار در هر تن بوده است. از سوی دیگر، تعدیل ارزش گمرکی کالاهای صادراتی باعث شده است شکاف بین سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در ماه‌های پایانی منطقی‌تر شود. این اختلاف به دلیل آن است که افزایش نرخ ارز باعث شده که برخی کالاها برای صادرات مقرون به صرفه‌تر شوند و ارزش واحد آنها نیز بالا بوده است (نظیر سکوهای شناور یا غوطه‌ور حفاری). از سوی دیگر روند کاهشی ارزش واحد صادرات از سال ۱۳۹۱ حاکی از روند روبه رشد خام فروشی در کشور است.
افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی (یک میلیارد دلار افزایش در سال ۱۳۹۷ شامل تنها ۱۴ قلم کالای اول) باعث شده است کشور بیشتر به سمت خام‌فروشی حرکت کند و وضعیت رابطه مبادله را بدتر کند. هر چند این وضعیت محدود به امسال نیست و از سال ۱۳۹۴ به بعد شدت گرفته است. نکته دیگر این است که ارزش واردات کشورهای همسایه در سال ۲۰۱۸ نسبت به ۲۰۱۷ با کاهش ۱۲ درصدی مواجه بوده است. این مساله حاکی از کاهش اندازه بازار کشورهای همسایه و نشان‌دهنده سخت شدن افزایش سهم از بازار این کشورها است. بنابراین خیلی نمی‌توان در افزایش صادرات به این کشورها حساب باز کرد. با این وجود سهم ایران از بازار فوق افزایش یافت و از ۳/ ۲ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۸/ ۲ درصد در سال ۲۰۱۸ رسید.
