مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
مرکز پژوهش‌های مجلس ایران طی مطالعه‌ای لایحه موافقت‌نامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مورد بررسی قرار داده و با اشاره به اهمیت و ظرفیت‌های تجاری در اوراسیا راهکارهایی را برای توسعه روابط ایران با کشورهای این منطقه ارائه کرده است. توافق با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی و سیاسی جهان است، علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، دارای منافع سیاسی برای طرفین است. همچنین ۴۰ کشور در صف پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا قرار گرفته‌اند که چین و هند نیز از جمله آنها هستند. جمعیت بیش از ۱۸۰ میلیون نفری اتحادیه اقتصادی اوراسیا و وسعت بیش از ۲۰ میلیون کیلومتر مربع و تولید ناخالص داخلی فراتر از چهار تریلیون دلاری در سال ورود به این اتحادیه را جذاب کرده است. مجموع ارزش صادرات کشور به ۵ کشور عضو اتحادیه اوراسیا (روسیه،ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس) در ۱۰ ماه منتهی به دی حدود ۴۹۴ میلیون دلار است که حدود ۳۷/ ۱ درصد از کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده است. اما جمع ارزشی واردات ایران از این پنج کشور طی ۱۰ ماه منتهی به دی، تقریبا یک میلیارد و ۱۵۳میلیون دلار بوده است.
تجارت ایران و روسیه: میزان صادرات ایران به روسیه در ۱۰ ماه منتهی به دی ۳۷۲ هزار تن به ارزش ۲۱۹ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۲۲/ ۰ درصد و از نظر ارزشی ۵۶/ ۸ درصد رشد داشته است. همچنین روسیه هفدهمین شریک صادراتی ایران در میان ۱۶۴ کشور است. مجموع واردات از روسیه در این مدت تقریبا ۰۳۶/ ۱ میلیون دلار است که عمده کالاهای وارداتی شامل اجزا و قطعات رآکتورهای هسته‌ای، روغن دانه آفتابگردان، جو به استثنای بذر، ذرت دامی، واگن‌های باری سبک و سنگین راه‌آهن و… است. تجارت ایران و قرقیزستان: میزان صادرات ایران در ۱۰ ماه منتهی به دی به قرقیزستان ۶/ ۱۵ هزار تن به ارزش ۲۸ میلیون دلار است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۳۷/ ۱ درصد رشد و از نظر ارزشی ۶۱/ ۱۰ درصد افت داشته است. مجموع واردات از قرقیزستان در این مدت، تقریبا ۷ میلیون دلار است که عمده کالاهای وارداتی شامل لاشه و شقه حیوانات از نوع گوسفند (به استثنای بره) تازه یا سرد کرده، لوبیا و… است.
تجارت ایران و قزاقستان: صادرات ایران به قزاقستان در ۱۰ ماه منتهی به دی ۳۹۴ هزار تن به ارزش ۱۱۲ میلیون دلار است و نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۰۱/ ۴۵ درصد رشد و از نظر ارزشی ۵۸/ ۱۴ درصد افت داشته است. مجموع واردات از قزاقستان در این مدت، تقریبا ۶۷ میلیون دلار است که عمده کالاهای وارداتی شامل جو به استثنای بذر، شمش از آهن و فولاد غیرممزوج، دانه‌های کلزا یا کانولا دارای مقدار کمی اسید اروسیک، لاشه و شقه بره و… است. تجارت ایران با ارمنستان: میزان صادرات ایران به ارمنستان در ۱۰ ماه منتهی به دی ۴۶۶ هزار تن به ارزش ۱۳۳ میلیون دلار بوده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۱۳/ ۹۶ درصد و از نظر ارزشی ۳۷/ ۴۲ درصد رشد داشته است. مجموع واردات از ارمنستان در این مدت، حدودا ۲۱ میلیون دلار است که عمده کالاهای وارداتی شامل لاشه و شقه حیوانات از نوع گوسفند، سایر وسایل نقلیه موتوری با حجم سیلندر ۱۵۰۰ سی‌سی تا ۲۰۰۰ سی‌سی به‌جز آمبولانس و هیبریدی، سایر مکمل‌های دارویی، آلیاژهای آلومینیوم کارنشده و… است. تجارت ایران با بلاروس: میزان صادرات ایران به بلاروس در ۱۰ ماه منتهی به دی ۴/ ۱ هزار تن به ارزش ۲ میلیون دلار است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۸۶/ ۵۱ درصد رشد و از نظر ارزشی ۷۹/ ۳۸ درصد رشد داشته است. مجموع واردات از بلاروس طی این مدت زمان، تقریبا ۲۲ میلیون دلار است.
چند ملاحظه پیرامون موافقت‌نامه با اوراسیا
تحلیلگران، ملاحظات مختلفی را درخصوص کلیات مفاد موافقت‌نامه ایران با اوراسیا، مورد توجه قرار داده‌اند. منطقهگرایی جایگزین مناسبی حداقل برای کشورهای جغرافیایی نزدیک به یکدیگر، به‌خصوص برای کشورهای با مبادلات اقتصادی و منافع نزدیک است. با توجه به تحولات رخ داده در کارکرد سازمان تجارت جهانی به نظر می‌رسد موج منطقهگرایی تشدید شود و بخش بزرگی از تجارت از طریق توافقنامه‌های تجارت ترجیحی و منطقه‌ای انجام شود. به‌طور کلی عدم عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی موجب می‌شود که وضع و اعمال تعرفه‌های واردات کالا از ایران به کشورهای دیگر زیاد در نظر گرفته شود. علاوه براین، چنین وضعیتی باعث می‌شود که کشورها بتوانند موانع غیرتعرفه‌ای علیه کالاهای با مبدا ایران وضع کنند. بررسی حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا حاکی از آن است که حجم تجارت با کشورهای فوق بسیار پایین و بیشترین حجم تجارت در میان کشورهای مذکور مربوط به روسیه است. در موافقت‌نامه فوق به برخی کالاها از جمله لوله و خودروهای سواری اشاره شده که بررسی کالاهای صادراتی و وارداتی کشورهای عضو اتحادیه نشان می‌دهد که در هیچ‌یک از کالاهای فوق مزیت نسبی وجود ندارد. مزایای تجارت ترجیحی به منزله اقدامی است که برای حمایت از توسعه کشورهای در حال توسعه و یاری دادن برای هماهنگ شدن با نظام تجاری جهان تصویب شده‌اند. ترجیحات موجب افزایش منافع حاصل از صادرات می‌شوند که بخشی از این منافع، ناشی از تغییر مسیر تجارت از کشورهایی است که این ترجیحات را دریافت نمی‌کنند.
به هر حال انجام تجارت با کشورهای عضو اوراسیا در قالب ایجاد منطقه آزاد مشترک، نیازمند شناخت دقیق حجم تجارت ایران با این کشورها، تعیین کالاهای مشمول تجارت و مشخص بودن ترجیحات اعطایی به این کالاهاست. به عبارت دیگر تصمیم‌گیری درخصوص این لایحه نیازمند انجام مطالعاتی درخصوص آن است که آیا ایران با این کشورها دارای تجارت مکملی است یا صرفا به‌خاطر اهداف دیگری ایران به عضویت این اتحادیه اقتصادی در قالب ایجاد منطقه آزاد مشترک می‌پیوندد.
در انتها؛ در بررسی و تصویب این موافقت‌نامه لازم است به آثار و نتایج عملی و ملموس آن بر افزایش سطح تجارت با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا و تأثیر موافقت‌نامه بر حمایت از تولیدات داخلی، با توجه به برخی انتقادهای وارد شده به موافقت‌نامه‌های مشابه مانند موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با ترکیه توجه و امکانات و توان اقتصادی و رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی را با کالاهای کشورهای طرف دیگر موافقت‌نامه ارزیابی کرد تا امکان تحقق منافع لازم تایید و تصدیق شود.
